Op 30 juni organiseerde TOPOS een inspirerende avond over een urgent thema: de rechtvaardige stad. Spreker Simon Franke, mede-auteur van het essay De rechtvaardige stad (samen met stedenbouwkundige Wouter Veldhuis), gaf een theoretisch en filosofisch kader, dat vervolgens werd verrijkt met concrete praktijkvoorbeelden uit Haarlem en Maastricht. De avond eindigde met een reflectie op de nieuwe Omgevingsvisie van de gemeente Maastricht én een dialoog onder leiding van Martijn Kagenaar met de sprekers en publiek over de kansen en uitdagingen van rechtvaardige stadsontwikkeling.
De stad als publieke opdracht
De avond opende met een persoonlijke inleiding over de verschuiving van ‘harde’ naar ‘zachte’ waarden in stedenbouw. Waar planontwikkeling vaak draait om ruimtelijke logica en financiële haalbaarheid, is het in de praktijk minstens zo belangrijk hoe mensen zich verhouden tot hun woonomgeving. Voelen mensen zich welkom? Kunnen ze elkaar ontmoeten? Is er ruimte voor gemeenschapsvorming?
Die omslag in denken is ook de kern van het essay De rechtvaardige stad van Simon Franke en Wouter Veldhuis. Zij stellen dat de stad de afgelopen decennia steeds meer is gaan functioneren als economische machine, waarin vastgoed en publieke ruimte zijn onderworpen aan marktlogica. Het gevolg: gentrificatie, uitsluiting, en verlies van zeggenschap voor bewoners. De publieke opdracht van stedenbouw – het maken van een stad voor iedereen – is daarmee onder druk komen te staan.
Franke pleit voor een herwaardering van de stad als maatschappelijk project. Niet vanuit nostalgie, maar juist als antwoord op de groeiende sociale ongelijkheid en afname van publieke functies. In zijn lezing introduceerde hij drie dimensies van stedelijke rechtvaardigheid:
- Erkenning: zien en serieus nemen van bewoners en gebruikers, ook (of juist) van kwetsbare groepen.
- Verdeling: zorgen voor een eerlijke spreiding van lusten, lasten en kansen in de stad.
- Representatie: zeggenschap over hoe de stad wordt ingericht en ontwikkeld.
Volgens Franke is het essentieel om weer te investeren in wat hij noemt de fundamentele economie – de sectoren die direct bijdragen aan welzijn: wonen, zorg, onderwijs, openbaar vervoer. Dat vraagt om een stedenbouw die verder kijkt dan ruimtelijke kwaliteit als esthetisch ideaal, en juist ruimte maakt voor inclusie, ontmoeting en collectieve waarde.
Van theorie naar praktijk: Haarlem en Mariaberg/Blauwdorp
In het tweede deel van de avond werd het abstracte kader vertaald naar concrete projecten.
Haarlem – Nieuwe Groenmarkt
In Haarlem ontstond rond de Nieuwe Groenmarkt een bijzonder bewonersinitiatief. Deze plek – waar onder meer de organisatie Stem in de Stad gevestigd is, die zich inzet voor dak- en thuislozen – werd bedreigd door herontwikkeling. Buurtbewoners richtten een comité op en schreven een pamflet over de unieke maatschappelijke waarde van de plek. Dankzij hun vasthoudendheid werd in 2023 een co-creatieproces gestart, samen met de gemeente en externe begeleiding. Het ontwerpresultaat werd door de gemeente als “ambitieus en waardevol” erkend – maar tegelijk ook als onhaalbaar zonder die samenwerking met de buurt. Het project werd zo een voorbeeld van erkenning, verdeling én representatie in de praktijk.
Maastricht – Mariaberg / Blauwe Loper
Vervolgens presenteerde Vivian Eussen, Directeur Vastgoed bij woningcorporatie Servatius de grootschalige herstructurering van Mariaberg, een wijk waar tien jaar geleden sprake was van forse sociale problematiek, overlast, en eenzijdige woningvoorraad. In totaal werden 138 woningen gesloopt, 318 gerenoveerd, en nieuwe appartementen, een buurtpark en maatschappelijke voorzieningen toegevoegd.
Opvallend in dit project was de grote mate van bewonersparticipatie: bewoners konden meebeslissen over de architectenkeuze, op basis van drie schetsvoorstellen. Het gekozen ontwerp sloot het beste aan bij het ‘DNA van de wijk’.
Een bijzonder moment tijdens de avond was het persoonlijke verhaal van Marion Op de Broek, bewoner van Blauwdorp. Zij gaf inzicht in wat bewonerskracht in de praktijk betekent: signaleren wat er speelt in de wijk, bruggen bouwen tussen buren, initiatieven organiseren zoals ontmoetingsavonden en brooduitgifte. Door zulke betrokkenheid is de sociale cohesie in de wijk zichtbaar versterkt. Mariaberg is een wijk geworden waar iedereen kan wonen én meedoen.
Maastricht Omgevingsvisie 2040: rechtvaardigheid als leidraad
Tot slot presenteerde Bas Römgens, stedenbouwkundige bij de gemeente Maastricht, de herijking van de Omgevingsvisie 2040. De stad kampt met grote verschillen tussen wijken, lagere brede welvaart en een toenemende tweedeling. Römgens liet zien hoe Maastricht werkt aan een strategie die sociale rechtvaardigheid meer centraal stelt, onder andere door:
- Een Groennorm in te voeren: vergelijkbaar met de bestaande parkeernorm, maar dan gericht op het aandeel groen per ontwikkeling.
- In te zetten op vitale wijken met kloppend hart, om lokale voorzieningen en ontmoeting te stimuleren.
- Bewust te kiezen voor een solidaire woningmix bij nieuwbouwprojecten, afgestemd op draagkracht per buurt.
- Jongvolwassenen (20-45 jaar) te binden aan de stad via woonaanbod, voorzieningen en werkgelegenheid.
Een concreet voorbeeld is het Hoogwaterveiligheidsproject Zuidelijk Maasdal, dat niet alleen bescherming biedt tegen overstroming, maar ook verbinding maakt tussen stad en rivier, én ruimte biedt voor nieuwe functies zoals recreatie en natuur.
Discussie: tussen ideaal en realiteit
De avond werd gemodereerd door Martijn Kagenaar, die zorgde voor inhoudelijke samenhang en verdieping tussen de sprekers en praktijkvoorbeelden.
Tijdens de afsluitende discussie kwamen belangrijke dilemma’s en vragen aan bod:
- Hoe weeg je parkeerplekken af tegen extra groen? Is dubbel ruimtegebruik – bijvoorbeeld groene daken – een haalbare optie?
- Hoe maken we gebouwen écht toegankelijk, ook voor mensen met een beperking?
- Hoe versterken we de invloed van bewoners, juist in tijden van schaalvergroting en marktwerking?
- En: hoe zorgen we ervoor dat rechtvaardigheid niet alleen als ‘zacht’ ideaal wordt gezien, maar als concrete ontwerpopgave?
De avond maakte duidelijk dat de rechtvaardige stad geen blauwdruk of eindbeeld is, maar een richting. Een voortdurend proces van afstemming, samenwerking en herwaardering van publieke waarden.
Tot slot
De lezing van Simon Franke liet zien dat het denken over stedenbouw volop in beweging is. De voorbeelden uit Haarlem en Maastricht bewezen dat een andere praktijk mogelijk is – mits er ruimte is voor participatie, vertrouwen in bewoners, en de durf om andere waarden centraal te stellen.
TOPOS bedankt alle sprekers, bewoners, en aanwezigen voor hun bijdrage aan deze waardevolle avond. De komende tijd blijven we via lezingen, excursies en publicaties bijdragen aan het gesprek over een rechtvaardige, inclusieve en toekomstbestendige stad.
